2022 жылғы қыркүйек айынан басталған жергілікті «Қазақ тілі» қоғамының жұмысы жоспарға сәйкес әрі қарай жалғасын табуда. Жуықта Ақсу қаласының №7 орыс мектебінде «Тіл — Тәуелсіздік тірегі» атты дәріс өткізілді.
«Тіл — Тәуелсіздік тірегі» атты дәрістің мақсаты — оқушылардың бойындағы патриоттық сезімдерін ояту, қазақ тіліне деген қызығушылығын арттыру. Тіліміздің мәртебесін жоғары көтеру. Оқушыларға сұрақтар қойып, ашық түрде әңгімелестік. Дәріске Ақсу қалалық «Қазақ тілі» қоғамының хатшысы Елгонденова Гүлнар Көшербайқызы, Ақсу қаласының Құрметті азаматы, Павлодар облысы «Қазақ тілі» қоғамының алқа мүшесі, Ұлт тағдыры қозғалысының үйлестірушісі Қондыкерова Светлана Қабидоллақызы, қоғамның қалалық филиалының мүшесі Оразбай Зина Жұманқызы қатысты.
Мемлекеттік тілге қатысты заң талабы неге орындалмай отыр?
2022 жылдың басынан бастап елімізде көрнекі ақпаратқа жататын маңдайша, мәзір, хабарландыру қазақ тілінде болуы міндетті, ал басқа тілдерге қажет болған жағдайда аударуға болады. Қазіргі заң қағаз жүзінде мемлекеттік тілге басымдық беріп, тарихи және саяси жағдайға байланысты Қазақстанда тараған басқа тілдерде сөйлейтіндердің мүддесін ескереді. Ал іс жүзінде керісінше: көрнекі ақпаратқа көз жүгіртсек, орыс тіліне басымдық беріліп, мемлекеттік тіл бонус ретінде жүреді. Заңның күшіне енгеніне бір жылдай болса да, мемлекет оны орындатуға асықпайтын сияқты. Власть «Көрнекі» жобасы аясында астананың көшелерін аралап, өзгерістің пайда болуына не кедергі екенін түсінуге тырысты.
Көрнекі – Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамы мен Астана қаласының Тілдерді дамыту басқармасының бірлескен жобасы. Жоба өкілдерімен Бейжің сарайында кездесеміз деп келіскенбіз. Ғимараттың есігінде тек орыс тілінде жазылған хабарландыруды пышақпен қырып тұрған жұмыскерді көргеннен-ақ «Көрнекі» жобасының өкілдері келіп, заңды түсіндіргенін аңғардық. Басқарма өкілі көшелерді қала әкімдігі бөліп беретінін айтты. Біз Сығанақ көшесін тексердік.
Қате көп күттірген жоқ – алдымыздағы тұрғын үйде орналасқан балабақша, дүкен мен кофехананың көрнекі ақпаратында заң талабы бұзылған екен. Кейбірінде қазақ тіліндегі ақпарат мүлдем болмаса, кейбіреуі қатемен жазылыпты. Мысалы, заң бойынша мемлекеттік тілдегі ақпарат жоғары және/немесе сол жағында орналасуы қажет. Сонымен қатар көбінесе маңдайша сияқты сыртта тұратын ақпарат екі тілде берілсе, іштегі мәзір, прейскурант, хабарландырулар тек орыс тілінде жазылған екен.
Жоба өкілдері қателіктерді фотоға түсіріп, сатушылар мен қызмет көрсетушілерге заңның қай талабы бұзылғанын сыпайы түрде түсіндіреді. Қажет болған жағдайда кәсіпкерлер жадынама астындағы нөмірге хабарласып, тегін аударма көмегіне жүгіне алады. Бұл жоба Астана және Қостанай қалаларында жұмыс істейді. Бұған дейін Астанада 2160 нысанға консультация беріп, 120 нысанға аударма жасаса, Қостанай қаласында 300 нысанға кеңес беріп, 35 нысанға аударма бойынша көмек көрсетілді. Кәсіпкерлердің көбі заңға енгізілген өзгерістер туралы білмегенін, қателік жібергенін байқамай қалғанын айтады.
Жоба мүшелерінің айтуынша, кей адамдар қарсыласады, кейбірі түсіністікпен қарайды. Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының өкілі Болат Жұмағали бір кәсіпкердің: «Мемлекеттік тілден басқа тілде жазуға міндетті болмасам, не үшін жазып қойдым?!» – деп жауап бергенін айтады. «Расында да, «дүкен» сөзінің қасына «магазин» деп жазудың не қажеті бар? Осындай атауларды мемлекеттік тілде жазуды үйренсек, бейімделу тезірек жүреді. Тіл үйренгісі келетіндерге де көмек. Бұрынғы психология, менталитет әлі де қалып қойған. Бізде бизнес тілі орыс тілі екені жасырын емес. Қазір ол жағынан үстем болып тұр. Кәсіпкерлердің кейбірі қазақ тілінде жарнама беруге мүмкіндік бар екенін білмегендерін айтады. «Қазақ тілі жарнама тілі емес қой!» дейтіндер де бар. Дұрыс пайдалана білсе, неге жарнама тілі болмасын?! Бізде көбінесе қатып қалған жарнамалар тұр. Орыс тілінде жақсы оқылады да, қазақ тіліндегісі әйтеуір қазақша болуы керек болғаны үшін ғана тұрады. Қалай болса солай аудара салады. Тілдің мүмкіндігін пайдаланып отырған жоқпыз», – дейді ол.
Көше бойында орналасқан кофехананың иесі көрнекі ақпаратының неге қазақ тілінде жазылмағанын түсіндіре алмады: «Негізі бүгінгідей ескерту айтып келгені дұрыс. Өзім де кронштейн мен басқа да құралдарды әкеліп, маңдайшадағы жазуды қазақ тілінде жазып қоюды жоспарлаған едім. Алайда неге тек орыс тілінде болып қалғанын білмеймін. Орысша ойлаймын дейтіндей де емес. Түсіндіре де алмай отырмын. Қызық», – дейді кәсіпкер.
Кей кәсіпкерлер бизнесті жақында сатып алғанын, ал көрнекі ақпарат бұрыннан қалғанын айтады. Жоба өкілдерінің айтуынша, бизнестің орын ауыстыруы ыңғайсыздық тудырады. Бұған қоса, бақылау және заңның орындалуын қадағалау жағынан әкімдіктер де қателік жібереді.
«Кәсіпкерлер көрнекі ақпаратты ілу үшін рұқсат алуы керек. Бұлар рұқсат алмайды, сондықтан ойына келгенді істей береді. Сәулет және қала құрылысы басқармасы тексеруі керек. Бірақ олардың да, тілдер басқармасының да уәжі бар. “Біз жеті-ақ адамбыз, ал Астанада миллионнан артық адам бар, мыңдаған нысан бар” дегенді алға тартады. Мысалы, мен Астанаға көшіп келгелі бері осылай көмектесіп, арасында шығып жүрдік. Өзім Сейфуллин көшесінде тұрдым. Оның аяғына жетіп, қайтадан басына барсаң, үш-төрт айдан кейін бизнес өкілі ауысып жатады. Бітпейтін жұмыс. Бұрын құқық қорғау органында істейтінмін. Бір тәулік істеп, үш күн демалатынмын. Сол үш тәуліктің бір күнін қалаға арнап, әкімдікті қалаға шығуға шақырдым. Ол кезде жазда Еуразия ұлттық университетінің студенттері шығатын. Бір жаманы – екі-үш жылдан кейін баяғы қалпына келіп жатыр. “Бірінші рет естіп тұрмыз” дегенді қайта-қайта естисің. “А какая разница?” дейтіндер бар. Бұл енді санаға байланысты нәрсе, ал санаға әсер ету қиын», – дейді Тілдерді дамыту басқармасының өкілі Айдын Құмарбекұлы.
Кәсіпкерлердің кейбірі ескертуді дұрыс қабылдағанмен, қазақ тілінде көрнекі ақпарат жасауға біраз қаражат қажет екенін айтты. Айтуларынша, кей маңдайшаларға 400 мың теңге қажет. Мұндайды негізінен шағын және орта бизнес өкілдері айтып отыр. Бірақ біз ірі бизнес өкілінің кеңсесіне де бас сұқтық.
Сығанақ көшесінде орналасқан BI Group құрылыс компаниясының сату бөлімінде де ақпараттың көбі тек орыс тілінде берілген. Кеңсеге жауапты әкімші бұған дейін кеңсеге осындай мәселемен адамдар келгенін, жадынама қалдырып, ескерту жасағанын айтты. Маркетинг бөліміне де бұл мәселе бойынша хабарласыпты, алайда біраз уақыт өтсе де, өзгеріс болмаған.
«Бұл жағдайда ірі кәсіпкерге екінші рет ескерту жасалды, сондықтан наразылық хат толтырамыз. Наразылық хатты өздеріне беріп, түсіріп алып, осы бойынша тұтынушылар құқығын қорғау комитетіне де жібереміз. Ондағылар да әбжіл қимылдай қоймайды. Прокуратураға да жібереміз. Біздің қолымыздан келетіні осы. Бас кеңседегі жұмыскер ескерту болған жоқ дейді, бірақ мына жердегі әкімші фотомен дәлел келтіріп тұр. Өкінішке қарай, қимылдағысы келмейді. Бізде де амал жоқ», – дейді Айдын Құмарбекұлы.
ҚР Бас прокуратурасының құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің ақпаратына қарағанда, 2022 жылдың алғашқы он айында тіл туралы заңнама 5 мәрте бұзылып, әкімшілік құқық бұзушылық тіркелді. Заң бұзушылардың үшеуіне ескерту жасалса, біреуіне 38 288 теңге айыппұл салынды. Жоба мүшелері бұл өте аз екенін атап өтеді. Белсенділер заңның орындалуы үшін жүйені өзгерту қажет дейді. Олардың қолынан келетіні – түсіндіру және жеке азамат ретінде шағымдану. Белсенділер прокуратура өкілеттік берсе дейді. “Көшеде көлікпен жүріп заң бұзсам, маған бірден-ақ айыппұл салынады. Ал Тіл туралы заңның бұзылуына байланысты айыппұл салынған жағдай Қазақстанда болды ма екен?! Қазір біз тек жеке азамат ретінде құқығым бұзылды деп сотқа арыз бере аламыз, бірақ ондай мәдениет біздің қоғамда әлі қалыптасқан жоқ. Жеке азаматтар сотқа берсе, ол құжаттар қаралуы керек. Анда-мында жіберіледі. Одан кейін прокуратура сараптама жүргізеді. Бұған жеке адамның қанша уақыты кетуі мүмкін. Тіл комитетіне, Халықаралық “Қазақ тілі” қоғамына өкілеттік берілетін болса, онда үгіт-насихат жүргізумен қатар, тәртіпке де шақыратын едік. Айыппұлды қазір тек заңның орындалуын қадағалайтын орган ғана сала алады. Ал прокуратура оңайлықпен қозғала қоймайды. Бірақ бұл олардың міндеті ғой. Сен апармасаң, өздері тіл мәселесі бойынша қозғалғысы келмейді. Біз бұл туралы прокуратурамен талай сөйлескенбіз. Ескеретінін айтқанмен, іске нақты кіріспейді”, – дейді Болат Жұмағали.
Белсенділер прокуратура сияқты мемлекеттік органдардың мемлекеттік тілді қорғамауының басты себебін саяси еріктің жоқтығынан көреді. Мемлекет бұл мәселеге араласуға қорқады. “Бізде әлі де солқылдақ саясат қой. Тілге байланысты шу шығардық деп шыға келеді. Кейбір жекелеген тіл жанашырлары, белсенділер заңның бұзылуы туралы айтса, қоғам сәл басқаша қарайды. Басқа елдерде мемлекеттік тілдің мүддесін қорғайтын адам патриот болса, бізде “ұлт арасына жік салушы” деп қарайды. Біз басқа тілдерге тиіспейміз. Басқа тілде шаруам жоқ. Ал мемлекеттік тілге қатысты заң бар ғой. Оның орындалуын талап ету – біздің құқығымыз”, – дейді Б. Жұмағали.
Мемлекеттік тілді қолдануға қатысты салғырттық латын қарпінің қолданысынан да байқалады. Кей кәсіп өкілдері, тіпті, мемлекеттік органдар да әлі қабылданбаған латын қарпін әртүрлі нұсқада қолданған. Жоба мүшелері мұны да мемлекеттің мойнына артып отыр. “2019 жылы президент латын графикасына көшуді айтқан уақытта мемлекеттік мекемелерге маңдайшадағы жазудың барлығын латынға ауыстыруға нұсқаулық келген. Емле де, ереже де жоқ. Одан кейін Тоқаев қоя тұрайық дегенге көшті. Бір кездері қазақ жазуын латын графикасына көшіруге байланысты үкіметтің бірнеше қаулысы қабылданып, соның ішінде президент қол қойған жобалар қабылданды. Бірақ мынандай жазулар үшін ең алдымен әліпби емес, емле ережесі қабылдануы қажет. Емле ереже қабылдағаннан кейін ғана, соған сүйеніп жазылады. Тап қазіргі кезде бізде латын графикасы туралы ештеңе шешілген жоқ. Жобалардың ешқайсы заман талабына сай болмай шықты, яғни жұмыс әлі жүріп жатыр. Сондықтан ертең өзгерсе, бұл жазулар бизнес өкілдері мен мемлекеттік мекемелер үшін артық шығын болады. Былайша айтқанда, бастап кетуге негіз жоқ”, – дейді жоба өкілі.
Тіл саясатымен дұрыс айналыспау күтпеген жағдайға алып келуі мүмкін. “Тіл қоғамдық консенсус үшін қажет. Бұның барлығы – идеологияға, тәуелсіздікке, ұлт болып қалыптасуға, елдегі тыныштыққа, бейбітшілікке тікелей байланысты нәрсе. Тіл – біріктіруші фактор. Ереже, бірізділік болмаса, түсінбеушілік туады. Кейбіреулер үшін тек орысша болған қалыпты шығар, бірақ мен және мен сияқты миллиондаған адам үшін қазақ тілі қолайлы. Олармен санаспау мүмкін емес, – дейді жобаның тағы бір мүшесі Мақсат Арзаман. – Қанша адам қиналып, шағымданып жүр. Ол түбінде Мухоряповтың жағдайына әкеледі. Осындай жағдай қайталанса, халықтың шыдамы таусылады. Қоғам өзгеріп жатқанын түсіну керек. Өткенде Жалғас [Жалғас Ертай – В.] Тіл туралы заң қажет деп туитінде жазды. 1997 жылы шыққан заң қазіргі жағдайды сипаттай алмайды, реттей де алмайды.”
Жергілікті өзін-өзі басқару ұйымының негізгі өкілеттіктері қандай?
Жергілікті өзін-өзі басқару облыс, аудан, қала, қаладағы аудан, ауылдық округ, ауылдық округтің құрамына кірмейтін кент пен ауыл шегінде жеке жүзеге асырылады. Жергілікті өзін-өзі басқаруды жергілікті қоғамдастық мүшелері тікелей, сондай-ақ мәслихаттар мен басқа да жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы атқарады.
Облыстың, ауданның, қаланың, қаладағы ауданның, ауылдық округтің, ауылдық округтің құрамына кірмейтін кент пен ауылдың әкімі мемлекеттік басқару функцияларымен қатар жергілікті өзін-өзі басқару органдарының функцияларын да жүзеге асырады.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың негізгі органы – жергілікті қоғамдастық жиыны. Ол ауылдық округтерде жекелеген елді-мекенде немесе елді мекеннің құрамдас бөлігінде бөлек жиын өткізу арқылы жергілікті қоғамдастық өкілдерінен қалыптастырылады. Басым міндеттерді айқындау, оларды іске асыру мерзімі, жергілікті қоғамдастықты дамыту жоспарын келісу, әкімшілік-аумақтық құрылысты өзгерту, ауылдық округ әкімінің есебін тыңдау мәселелерінде жергілікті қоғамдастық жиынының өкілеттігі кеңейтіледі. Жергілікті мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін өзі басқарудың өкілеттіктері мен жауапкершілік салаларының аражігін ажырату қажеттілігін уақыттың өзі айқындап отыр. Сондықтан ел дамуының қазіргі кезеңінде мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыру мақсатында өкілеттіктерді одан әрі орталықсыздандыру және жергілікті өзін өзі басқарудың пәрменді жүйесін құру қажет. Осыған байланысты мүліктік құқықтарды кеңейту және ауылдық округ бюджеттерінің кірісін ұлғайту жолымен жергілікті мемлекеттік басқару және жергілікті өзін өзі басқару органдары өкілеттіктерінің аражігін кезең-кезеңімен ажырату шаралары қабылданады.
Бұл үшін тән емес, қайталанатын, жетіспейтін функцияларды анықтай отырып, мемлекеттік басқару деңгейлері бөлінісінде функциялар мен өкілеттіктерге талдау жүргізілетін болады. Осы жұмыстың қорытындысы бойынша функцияларды беру, сондай-ақ оларды алып тастау, мемлекеттік басқару деңгейлері арасында, оның ішінде облыстық, қалалық, аудандық және ауылдық деңгейлердегі жергілікті атқарушы органдар арасында қайта бөлу жөнінде ұсыныстар әзірленеді.
Жергілікті өзін-өзі басқару институты азаматтың, қоғам мен мемлекеттің өзара əрекеттесу механизмінің маңызды буыны, ортасында өзінің мүдделері жəне қажеттіліктерімен адам тұратын толығымен азаматтықтың дамуының жаңа парадигмасының жүзеге асырылуына жаңа жағдайлар ретінде қарастырылуы керек. Жергілікті өзін-өзі басқару институтының қалыптасуымен барлық əлеуметтік, экономикалық, экологиялық жəне ел аймағындағы өзге де мəселелердің шешімі байланысады.
Жергілікті өзін-өзі басқару қызметтері «жергілікті маңызы бар мəселелердің тұрғындармен дербес шешілуі туралы» конституциялық формулада жазылған. Алайда, мысал үшін, құрылыс туралы, көгалдандыру, коммуналдық қалдықтарды тасымалдау, жолдар жəне өзге де жергілікті мəселелерге муниципалды биліктің тағайындалуы қажет емес. Мұнда ең бастысы — билікке ие болу қатынасы, жергілікті қоғамдастықтың тұрғындар түрінде билікке жақындауы, тұрғындармен өз қажеттіліктерін тез əрі сапалы қанағаттандыру қабілеті, өз өмірлерін келесідей негізде ұйымдастыру, яғни өз мақсаттарының діңгегін өздері орнатуы, оларға қол жеткізу жолы мен құралдарын өздері анықтап, өзіндік басқарушылық құрылымдарды қалыптастыруы.
Р.А. Джумабекова — Yessenov University «МBA» оқу бағдарламасының басшысы , Ш.И. Косымбаева — Yessenov University «Менеджмент» кафедрасында профессордың ассистенті
Елордада қазақ тілі мен мәдениеті форумы өтті. Қоғамдық жобалар таныстырылған форумға ғалымдар, мемлекет және қоғам қайраткерлері, ҚР Парламенті депутаттары, «Болашақ» бағдарламасының түлектері, үкіметтік емес ұйым өкілдері қатысты.
Форумда «Түркітілдес мұғалімдер» ассоциациясының ұйымдастыруымен өткізілген «Алтын ұрпақ» — Golden generation халықаралық топтық кіріктірілген пән олимпиадасының презентациясы да таныстырылды. 3 жыл сайын дәстүрлі түрде өткізіліп отыратын олимпиаданы халықаралық қазақ тілі қоғамы қолдаса деген тілек те жеткізілі.
Расымен, қазір мұндай білім бәйгелерінен көз сүрінеді. Бірақ, бұл байқаудың жөні бөлек, мақсаты да айқын. Анығында, басты мақсат – оқушылардың танымдылығын, дағдылық қабілеттерін арттыра отырып, жалпы білім беретін мектеп оқушылары арасынан дарынды және талантты балаларды анықтау, сондай-ақ, шетелдегі қазақ балаларының қазақ тіліне деген қызығушылығын тудыру болатын.
Әлбетте, мұндай маңызы ауқымды шараға атсалысудан Халықаралық қазақ тілі қоғамы да кенде қалмақ емес. Аталмыш ұйым басты серіктес ретінде осы олимпиаданың академиялық талаптарға сәйкестігін қадағалап, шетелдегі қазақ қауымдастығымен байланыс орнату бойынша қолдау жасауға ниетті.
Айта кеткен лазым, шетелдіктерге арналған қазақ тіліндегі олимпиада алғаш рет 2019 жылы №81 мектеп базасында ұйымдастырылып, оған 345 оқушы онлайн қатысқан болатын. Олимпиаданың барлық кезеңіне жалпы орта білім беретін білім ұйымдарының оқушылары алдын ала білім беру мекемесінің басшысымен бекітілген сұраныс жолдау арқылы қатысты. Ұйымдастырылу деңгейі өте жоғары болған олимпиада арқылы ең бастысы қазақ тілінің халықаралық деңгейдегі дәрежесі көтерілді деп нық сеніммен айта аламыз. Оны бұған қатысқан барлық қатысушылар да, олардың ата-аналары да растайтыны сөзсіз.
Форумда айтылған ой-пікірлер легі қашан да өзекті. Бастау алған іс-шаралар әрі қарай да сәтті жалғасын таппақ.
Бүгін ауданымызда «Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамы Батыс Қазақстан облысы Шыңғырлау аудандық филиалының ұйымдастыруымен Ахмет Байтұрсынұлының 150 жылдық мерейтойына орай «Ахмет әлемі: қазақ тілінің бүгіні, болашағы» деген тақырыпта республикалық ғылыми-практикалық конференция өтті. Батыс Қазақстан облысының инновациялық-технологиялық университетінің ғылыми бөлім басшысы, ф.ғ.д, профессор Мұрат Бөкенбайұлы Сабыр модераторлық еткен конференцияның пленарлық отырысында қазіргі қазақ тілінің жай-күйі мен мәртебесі төңірегінде онға тарта ғалымның баяндамалары тыңдалып, ұсыныстары айтылды. Алғаш сөз алған Әл-Фараби ат. Қазақ ұлттық университетінің профессоры, филология ғылымдарының докторы Зейнол-Ғабден Қабиұлы Бисенғали қазіргі әдебиеттанудағы А.Байтұрсынұлының ғылыми әдіс-танымдық ұстанымдарының даму бағытында өз ойын ортаға салса, А.Байтұрсынұлы ат. Тіл білімі институтының бас ғылыми қызметкері, филология ғылымдарының докторы, профессор Жамал Айтқалиқызы Манкеева «А.Байтұрсынұлы мұрасы: қазақ болмысының тілдік бейнесі» тақырыбында көсіле сөйлеп, мазмұнды ойларымен бөлісті. Одан әрі сөз алған республиканың түкпір-түкпірінен келген ғалымдарымыз: филология ғылымдарының кандидаты, Қорқыт ата ат. Қызылорда университетінің доценті Болат Елтайұлы Боранбай, филология ғылымдарының кандидаты, М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің доценті Ұлдай Рысқалиқызы Ержанова, филология ғылымдарының кандидаты, Х.Досмұхамедұлы атындағы Атырау мемлекеттік университеті, Қазақ тілі және әдебиеті кафедрасының меңгерушісі Жұмазия Мәжитқызы Әбдірахманова, тілші-ғалым, Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамы» қоғамдық бірлестігінің ұйымдастыру, кадр ісі бөлімінің басшысы Болат Өтеғалиұлы Жексенғалиев, филология ғылымдарының докторы, Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университетінің Қазақ филологиясы кафедрасының профессоры, доцент Күлзат Қаниқызы Садирова, филология ғылымдарының кандидаты, Қорқыт ата ат. Қызылорда мемлекеттік университетінің, Қазақ тілі мен әдебиеті және журналистика кафедрасының қауымдастырылған профессоры Әсия Базарбайқызы Алмауытова, филология ғылымдарының докторы, М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің профессоры Ғабит Қайыржанұлы Хасанов, Қызылорда қаласының Н.Ілиясов ат. №9 мектеп-гимназиясының қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі Шынар Махсутқызы Елемесова сынды ғалымдарымыз Ахмет әлемі мен қазақ тілі ғылымының мәселелері төңірегінде кесек-кесек ойлары мен келісті пікірлерін көзі қарақты көрерменнің алдында ортаға салды.
Сондай-ақ, ғалымдар тарапынан бірқатар келелі ұсыныстар да осы конференция барысында айтылды. Мәселен, Ұлдай Рысқалиқызы тегіміздегі ұлттық кодты қалыптастыру турасында кеңінен тоқталса, Болат Елтайұлы қолданыста жүрген латын әліпбиін әлі де толықтыра түсу қажет екендін ерекше атап өтті. Ал тіл жанашыры Болат Өтеғалиұлы өз баяндамасын қорытындылай келе, мектеп жасындағы баланың бастауышта бірнеше тілді қатар оқуы үлкен қателік екендігін атай келе, қазақ баласы бастауышты тек ана тілінде ғана оқуы өте маңызды екендігін, сөйткенде ғана баланың тілдік қорының толыға түсіп, ана тілінде еркін сөйлей алуына ықпал етуге болатынын қадап айтты.
Конференция мазмұнын қорытындылай келе Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамы» қоғамдық бірлестігінің ұйымдастыру, кадр ісі бөлімінің басшысы Болат Өтеғалиұлы Жексенғалиев ауданымыздың: Айгүл Джоламанова, Тілеген Калиев, Самат Байболат сынды азаматтарына Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының атқарушы директорының атынан алғыс хаттар табыс етті.
Шара соңында аудан әкімі конференцияның мазмұнды һәм мәнді өтуіне атсалысқан ғалымдарымыз бен қадірлі меймандарға алғысын білдіре отырып, жерлесіміз, Ақбұлақ ауылының тумасы, А.Байтұрсынұлы ат. Тіл білімі институтының бас ғылыми қызметкері, филология ғылымдарының докторы, профессор Жамал Айтқалиқызы Манкеева апамызға салтанатты тұрде «Ауданның құрметті азаматы» атағын табыс етіп, ықылас-құрметін көрсетті.
«Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамы Аудандық филиалының
Құндылықтар әлеміндегі А.Байтұрсынов шығармаларының ерекшелігі (А.Байтұрсынов – ұлттың рухани көсемі)
Тілдер күніне орай, Жаңаөзен «Білім-Инновация» лицей-интернатында Ұлттың рухани көсемі А. Байтұрсыновтың шығармаларының ұлттық құндылықтар әлеміндегі ерекшелігін таныту. Шығармаларының ұлттық мәнін ұғындыру. Бір шаңырақ астындағы бүгінгі мереке – ұлттың рухани көсемі – А. Байтұрсынов шығармашылығына арналады. Бүгінгі күн – ұстаз есімін ұлықтау – ел Тәуелсіздігі мен дамуының, ұлттық құндылықтар мен ұлт мұратының жүзеге асуындағы ақынның 150 жылдық мерейтойын ЮНЕСКО көлемінде тойлауы — Әлемдік аренадағы ұлы жаңалық. Бір басына сан түрлі қасиет пен қайраткерлік дарыған қозғаушы күштің ерекшелігі талдау;
1)Ахмет – лингвист ғалым. Өйткені ол — тіл ғылымының атасы, тіл жанашыры
2)Ахмет – ұлттық әдебиеттану ғылымының, журналистиканың негізін салушы. Өйткені ол – үнемі қозғалыс үстінде жүретін, ізденістен ләззат алатын жасампаз тұлға
3)Ахмет – ұлт ұстазы Өйткені,оның еңбектері ұлт жүрегінен орын тапқандықтан туған халқы — “Ұлттың рухани көсемі” деп атады
4) Ахмет – ұлттық әліпби мен емле реформаторы.Өйткені ол – тұтас бір қауымның ұлттық мүддесін, яғни сол ұлттың болашақтағы мүддесін проекциялап, оны дамытуға үлес қосқан ұлы тұлға
5) Ахмет – алғашқы әліппе авторы. Өйткені ол – ұрпаққа ана сүтімен бойға даритын ана тілін үйреткен тұлға
6) Ахмет – ақын, философ. Өйткені, ақын өлеңдері кезінде халықты “Маса” боп, оятып, надандықтан серпілуге күш – қуат берген ұлы тұлға.
7) Ахмет – мәдениеттанушы – саясаткер. Өйткені ол – күллі қоғамды, тұтас этносты жаңа сападағы деңгейге шығаратын қуатты идея иесі.
8)Ахмет – педагог, ұлт зиялыларын тәрбиелеген ағартушы – ғалым.
Өйткені ол – мақсатына жету жолында өз ісіне адал, орасан махаббат пен жанкештілік иесі
9) Ахмет – қоғам және мемлекет қайраткері. Өйткені ол – Тәуелсіз Қазақстанның әлем халықтары алдындағы бет – бедері, ұлт көсемі.
II Дұрыс айтасыңдар, ұлт көсемі сіздерді бүгінгі күн Даналық әлеміне қарай жетелейді. Ақынның «Оқу туралы» өлеңінде:
Балалар, бұл жол басы – даналыққа
Келіңдер, түсін байқап, қаралықта.
Бұл жолмен бара жатқан өзіңдей көп
Соларды көре тұра қалалық па?!
Даналық-өшпес жарық, кетпем байлық
Жүріңдер, іздеп тауып алалық та! – деп, Сіздерді Даналық жолына шақырады. Сол даналық жолды таңдаймын десеңіздер, төменгі сұрақтарға жауап беріп көріңдерші:
1.Ауыз әдебиетін 5 топқа бөліп, жіктеген ғалым кім?
2.«Тіл жұмсар» еңбегі қай кез жарыққа шықты? 1928ж.
3.А.Байтұрсыновтың бізге жетпеген еңбегі қалай аталады? (Мәдениет тарихы)
4. Қазақ тілінің фонетикалық, грамматикалық құрылымын талдаған ақын еңбегі – «Тіл құрал»
5.«Қазақ» газетін ұйымдастырған қала аты – Орынбор
6.«А.Байтұрсынов 50-ге толды» мақала авторы – С.Сейфуллин
7.А.Байтұрсынов мақалалары жарияланған журнал – Айқап
8.А.Байтұрсынов ақталған жыл – 1988ж.
III Ендеше, даналық жолындағы білімдеріңді қалай көрсете аласыңдар?
1 Еркебұлан. Мен ақын шығармаларын бастапқы сәтте өмірбаянын хронологиялық кестеге салып дайындалған болатынмын
(Ақын өмірін «Ахмет өмірі – өнегелі өмір» тақырыбында қорғады)
2 Сүйіндік. Ш Ақын «Тіл құрал» еңбегінде «Дүниедегі жұрттың тілі негізі 3 ке бөлінеді: түбіршек тіл, жалғамалы тіл, қопармалы тіл.Түбіршек тіл түпкі қалыбынан өзгерілмей жұмсалады.Оған қытай, жапон тілі кіреді…»
3. Данияр. Қазақ терминологиясы туралы.Ахмет бастауымен жасалған термин сөздер жасалуын қазіргі өмірмен байланыстырды
IV. «Болмасаң да, ұқсап бақ» Кімге ұқсағың келеді?
1. Исатай.Менің Ахметтен алған әсерім: Ғалымның азаматтық тұлғасы, Отансүйгіштігі, елім деп соққан жүрегі бізді осындай бақытты күндерге, даналық әлеміне алып келді.Мен тұлғаны «Қазақтың ардақты азаматы» деп қадірлеймін
2. Ғалымжан. Біз Ахметті бүгін танып қоймаймыз. Өмір бойы оқимыз. Бүгінгі ЮНЕСКО көлемінде бізде Ахметке арнап мақала, өлеңдер жазамыз. Жарқын тұлғаны ұлықтау – азаматтық борышым
3. Диас Ұлы Абай атам: «Болмасаң да ,ұқсап бақ» -дейді ғой.Баршамызда бүгінгі ынтымақтастық әлемінде Ахметті қадір тұтамыз, ұқсап бағамыз.Еңбектерін оқып, санаға құямыз.Біз қашанда Ахметпен біргеміз.
Халықаралық «Қазақ тілі»қоғамы» қоғамдық бірлестігі Маңғыстау облыстық филиалы мен «Отандастар қоры» бірігіп, Иран елінен келген қандас бауырларға ана тілін үйренуге жағдай жасады.
Адамға екі нәрсе керек тегі,
Бірі – тіл, бірі – ділің жүректегі.
Жүсіп Баласағұн
Қайда жүрсек те, қанымыз қазақ, жанымыз қазақ. Тіл бар жерде қазақ ұлты бар. Әрбір қазақ ана тілін ардақтайды. Өйткені елге деген махаббатың да, салт – дәстүріне деген құрметің де тілге байлаулы.
Облысымыз күннен күнге Иран Ислам Республикасынан келген этникалық Қазақтармен толығып отыр. Қандас ағайындарымыздың өз ана тілінде тілін дамыту, қазақша сауатты сөйлеп, жазуға үйрету басты мәселелердің бірі десек те болар.
Осы орайда, қандас ағайындарымыздың тілін сақтап қалуына жағдай жасау мақсатында 2022 жылдың 05 шілдесінен бастап «Қазақ тілін үйренемін!» атты оқыту курсы өз жұмысын бастады. Курс Ақтау қаласы білім бөлімі басшылығының қолдауымен «Ф.Оңғарсынова атындағы №29 жалпы білім беретін мектеп»
коммуналдық мемлекеттік мекемесінің қабырғасында жүргізіледі. Курс оқытушысы Ақтау қаласындағы «Н.Оңдасынов атындағы №5 жалпы білім беретін мектеп» КММ – нің 20 жылдық еңбек өтілі бар, педагог – зерттеуші санатындағы Қазақ тілі мен әдебиеті пән мұғалімі Нұрбергенова Салима Амангелдіқызы. Ол оқыту курсының мақсатын білімалушылардың ауызша және жазбаша ойын грамматикалық және стилистикалық жағынан дұрыс бере білуге үйрету, лексикалық жұмыстар жүргізу арқылы олардың сөздік қорын байыту деп атап көрсетті.
Қазақ тілінің сауаттылығына үйрену курсына қатысушы қандас ағайындарымыздың бүгінгі күндегі саны – 36, оның 6 білімалушысы мектеп жасындағы балалар. Курсқа қатысушылар 2 топқа бөлініп, әр топтағы апталық жүктеме 3 сағат, аптасына 2 рет өткізіледі.
Барлық курсқа қатысушылардың білім алуға деген құштарлығы жақсы, олар сабақты қазақ тілінде қанша дыбыс, әріп бар, дауысты, дауыссыз дыбыстар бір – бірінен қалай ажыратылады, олар қанша, неше әріптің дыбысы жоқ, дыбыстарды айтқанда қандай мүшелер қозғалысқа келеді деген сұрақтар төңірегіндегі тақырыптармен бастаған болатын. Қазіргі таңда (3 аптаның ішінде) қазақ әліпбиін, дауысты, дауыссыз дыбыстарының айырмашылығын, екпін, буын, сөз құрау білімдерін, топтық, жұптық жұмыс дағдыларын меңгеріп, грамматикамен жұмыс істеу үстінде.
Туған жерге табан тіреп, тұрақтаған қандас ағайындарымыз тарихын біліп, ана тілін ұмытпай, сауатты меңгеріп алса екен деген тілегіміз бар.
Астықты аймаққа «Ахмет жүріп өткен жолмен» атты экспедиция ат басын тіреді.
Мақсаты – Ахаңнан қалған мол мұраны зерттеп жүрген ғалымдардың жаңа деректерін көпшілікке таныстыру, насихаттау.
Экспедиция құрамында Жандос Қожахметұлы, Жантас Алтайұлы , Ұлан Оралұлы, Бекжан Әбдуәлиұлы сынды ғалымдар мен Халықаралық «Қазақ тілі қоғамы» ҚБ ұйымдастыру және кадр бөлімінің басшысы Болат Жексенғали, «Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы» қоғамының басқарма басшысы Дәулеткерей Құсайынов, алашқа белгілі ақын, сценарист Ұларбек Нұрғалым бар.
Әулиекөл, Қостанай, Арқалық , Бидайық, Торғай, Ахмет Байтұрсынұлы ауылына барып, ғылыми-танымдық іс-шаралар өткізеді. Кейін ғалымдардың баяндамалары жинаққа басылып, оқу орындарының кітапханалары мен ғылыми орталықтарға табысталады.
Бүгін экспедиция мүшелері ұлт ұстазының атындағы Қостанай өңірлік университетінде алқалы жиын өткізді. Кездесуге өңірдің зиялы қауымы Әсия Беркенова, Ақылбек Шаяхмет, Серікпай Оспанов, Аманжол Күзембайұлы, Қалқаман Жақып, Алмасбек Әбсадық,мәдениет басқармасының басшысы Е.Қалмақов, университет ректоры С.Қуанышбаев, Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының ҚОФ төрағасы З.Санай және жергілікті оқу орындарының ғалымдары мен оқытушылары қатысты.
Ғибраты мол ғылыми танымдық сапарды елорда әкімдігінің тілдерді дамыту және архив ісі басқармасы ұйымдастырып отыр.
«Ахаң жүріп өткін жолмен…» экспедиция Қостанайдан шығып Арқалық қаласына аттанды.
Халықаралық қазақ тілі қоғамы Атырау облысындағы халықтың тілдерді меңгеру деңгейіне, өңірдегі тілдік ахуалға әлеуметтік зерттеу аясында сауалнама ұйымдастырды.
Сауалнамадан 1289 өтті.
Сарапшылар аналитикалық талдауға кірісті.
Жоба Атырау облысы Мәдениет, тілдерді дамыту және архив ісі басқармасының тапсырысымен жасалған.
Жоба жетекшісі ХҚТҚ атқарушы директоры Л.Алдабергенова
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау университетінде халықаралық қазақ тілі мерекесі қарсаңында халықаралық қазақ тілі қоғамының атқарушы директоры Лариса Жұмаділдәқызы Басқарма төрағасы-ректор Саламат Нұрмұханұлымен кездесті. Тіл жанашырлары бас қосқан кездесуде жұмыс жоспары талқыланып, алда өткерілетін шараларға тоқталды.
Сонымен қатар мереке аясында қазақ тілі қоғамының атқарушы директоры Лариса Жұмаділдәқызы және осы қоғамның Атырау қаласы филиалының төрағасы мен мүшелері тілдер фестиваліне қатысты.
